فئودور میخایلوویچ داستایوفسکی (۱۸۲۱-۱۸۸۱) نویسنده، فیلسوف و اندیشمند برجستهٔ روسی است که آثارش عمیقاً به تحلیل روان‌شناختی، اخلاقی و فلسفی مسائل انسانی می‌پردازد. او را یکی از تأثیرگذارترین و بزرگ‌ترین نویسندگان تاریخ ادبیات می‌دانند که آثارش همچنان در سراسر جهان محبوبیت زیادی دارد. داستایوفسکی با آثاری همچون جنایت و مکافات، برادران کارامازوف، ابله و تسخیرشدگان شناخته می‌شود که هرکدام از آن‌ها بازتاب‌دهندهٔ دیدگاه‌های خاص او دربارهٔ طبیعت انسان و جامعه هستند.
کودکی و جوانی
داستایوفسکی در ۱۱ نوامبر ۱۸۲۱ در مسکو، در خانواده‌ای متوسط به دنیا آمد. پدرش، میخائیل، پزشکی سخت‌گیر و سرد بود که در بیمارستانی برای فقرا کار می‌کرد و در عین حال، نسبت به اعضای خانواده رفتاری خشن داشت. این شرایط سخت و تربیت پدر، تأثیر زیادی بر شخصیت و دیدگاه‌های فئودور در دوران کودکی گذاشت. در نوجوانی مادرش را از دست داد و چند سال بعد، پدرش به دست دهقانان به قتل رسید که این حادثه، تأثیری عمیق بر او گذاشت.
داستایوفسکی تحصیلات خود را در مدرسهٔ مهندسی نظامی در سن پترزبورگ آغاز کرد. او پس از فارغ‌التحصیلی، به مدت کوتاهی در ارتش مشغول به کار شد، اما علاقه‌اش به ادبیات باعث شد این شغل را ترک کند و تمام وقت خود را به نویسندگی اختصاص دهد.
آغاز نویسندگی و نخستین آثار
اولین رمان داستایوفسکی، بیچارگان، در سال ۱۸۴۶ منتشر شد. این کتاب به شدت مورد تحسین منتقدان قرار گرفت و نام او را در دنیای ادبیات مطرح کرد. این داستان دربارهٔ فقر و مشکلات اجتماعی است و نشان‌دهندهٔ همدردی داستایوفسکی با طبقات محروم و ستمدیده بود. با این حال، آثار بعدی او نتوانستند موفقیت بیچارگان را تکرار کنند و او به تدریج به دلیل شرایط سخت زندگی و مشکلات مالی دچار بحران شد.
دستگیری و دوران زندان
در سال ۱۸۴۹، داستایوفسکی به جرم عضویت در یک گروه روشنفکر که با حکومت تزاری مخالفت داشت، دستگیر شد. او و سایر اعضای گروه به اعدام محکوم شدند، اما در آخرین لحظات، حکم اعدامش به چهار سال زندان در سیبری کاهش یافت. دوران زندان تأثیر عمیقی بر دیدگاه‌های داستایوفسکی گذاشت؛ او با واقعیت‌های تلخ انسانیت و سختی‌های زندگی از نزدیک آشنا شد. در طول این دوران، به ایمان مسیحی قوی‌تری رسید که بعدها به یکی از مضامین مهم آثارش تبدیل شد.
بازگشت به نویسندگی و موفقیت‌های بزرگ
پس از آزادی از زندان، داستایوفسکی به سن پترزبورگ بازگشت و دوباره به نویسندگی روی آورد. در این دوران، آثار مهمی مانند یادداشت‌های زیرزمینی و جنایت و مکافات را خلق کرد. جنایت و مکافات به بررسی درونیات شخصیت راسکولنیکوف می‌پردازد و مسائلی همچون گناه، رستگاری و تأثیرات روان‌شناختی اعمال انسان را به تصویر می‌کشد. این رمان به سرعت به یکی از محبوب‌ترین آثار او تبدیل شد و جایگاه او را به عنوان یکی از نویسندگان بزرگ جهان تثبیت کرد.
ازدواج، سفرها و آثار بعدی
داستایوفسکی در زندگی شخصی خود با مشکلات متعددی روبه‌رو بود. او دو بار ازدواج کرد؛ اولین همسرش ماریا دیمیتریونا بود که پس از چند سال درگذشت. دومین ازدواج او با آنا اسنییتکینا، زنی جوان و مهربان بود که در دوران سختی‌های مالی و بیماری همراه و پشتیبان او بود. این ازدواج به او آرامش نسبی و نظم بیشتری در زندگی‌اش بخشید.
داستایوفسکی و همسرش به دلیل بدهی‌های مالی مجبور به سفرهای متعدد به کشورهای اروپایی شدند. در این سفرها، او با چالش‌هایی همچون اعتیاد به قمار و بحران‌های مالی دست‌وپنجه نرم می‌کرد. با این حال، در همین دوران بود که برخی از مهم‌ترین آثارش از جمله ابله و شیاطین را نوشت.
آخرین سال‌ها و برادران کارامازوف
آخرین و بزرگ‌ترین اثر داستایوفسکی، برادران کارامازوف، در سال ۱۸۸۰ منتشر شد. این رمان به نوعی چکیدهٔ دیدگاه‌ها و فلسفهٔ زندگی اوست و به مباحث عمیقی دربارهٔ ایمان، اخلاق، آزادی و معنای زندگی می‌پردازد. برادران کارامازوف را می‌توان یکی از جامع‌ترین آثار ادبی جهان دانست که تأثیرات فراوانی بر نویسندگان و فیلسوفان بعدی گذاشت.
داستایوفسکی در نهایت در ۹ فوریه ۱۸۸۱ در سن ۵۹ سالگی بر اثر بیماری ریوی درگذشت. مرگ او، پایان یکی از درخشان‌ترین دوران‌های ادبیات روسیه و جهان بود.
میراث و تأثیر داستایوفسکی
فئودور داستایوفسکی به عنوان یکی از پایه‌گذاران ادبیات روان‌شناختی و فلسفی شناخته می‌شود. او با تحلیل‌های عمیق از شخصیت‌ها و پرداختن به مفاهیمی چون ایمان، اخلاق، آزادی، گناه و رستگاری، تأثیر زیادی بر اندیشه‌های مدرن گذاشت. نویسندگانی چون فرانتس کافکا، آلبر کامو، و نیچه از آثار داستایوفسکی تأثیر گرفته‌اند. به همین دلیل، او همچنان به عنوان یکی از برجسته‌ترین نویسندگان جهان در تاریخ ادبیات جاودان مانده است.
